Καθαρά Δευτέρα και «κυρά Σαρακοστή»

Γράφει η Σοφία Καυκοπούλου

Με την Καθαρά Δευτέρα ξεκινάει η νηστεία της Σαρακοστής για την Ορθόδοξη Εκκλησία, ενώ ταυτόχρονα σημαίνει το τέλος του καρναβαλιού. Η Καθαρά Δευτέρα ονομάστηκε έτσι γιατί οι Χριστιανοί επιδίδονται σε πνευματική και σωματική κάθαρση. Εορτάζεται ακριβώς 48 ημέρες πριν την Κυριακή της Αναστάσεως. Η ημέρα της Καθαράς Δευτέρας χαρακτηρίζεται από διάφορα έθιμα ανά την Ελλάδα και αποτελεί επίσημη αργία.

Πηγαίνοντας πίσω στην ιστορία, πληροφορούμαστε από την «Έκθεσιν της Βασιλείου Τάξεως» του Κωνσταντίνου του Πορφυρογέννητου, πως την ημέρα αυτή, στα ανάκτορα της Μαγναύρας, κηρυσσόταν από τον αυτοκράτορα η έναρξη της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Η γιορτή της Καθαράς Δευτέρας θεωρείται ο επίλογος των βακχικών εορτών της αποκριάς, οι οποίες ουσιαστικά αρχίζουν την Τσικνοπέμπτη και τελειώνουν την Καθαρά Δευτέρα. Οι Βυζαντινοί την Καθαρά Δευτέρα την ονόμαζαν Απόθεση – Απόδοση και τραγουδούσαν σχετικά άσματα, από τα οποία έχουν σωθεί μικρά μέρη μέχρι στις μέρες μας,  όπως: «Ίδε το έαρ το καλόν πάλιν επανατέλλει, φέρον υγείαν και χαρά και την ευημερίαν».

Στην νεώτερη εποχή, η έξοδος του κόσμου την Καθαρά Δευτέρα στην εξοχή, έχει επικρατήσει να ονομάζεται και κούλουμα. Σύμφωνα με τον κορυφαίο λαογράφο Νικόλαο Πολίτη, η προέλευση της λέξης είναι λατινική, από το cumulus που εκτός από την σημασία του σωρού, σημαίνει και την αφθονία, το περίσσευμα, το πέρας, αλλά και τον επίλογο. Τα κούλουμα καταναλώνουμε άζυμο άρτο (λαγάνα) και νηστίσιμα φαγητά. Ακόμη, τα παιδιά επιδίδονται στο πέταγμα του χαρταετού.

Το έθιµο της «κυρά Σαρακοστής» στις διάφορες περιοχές της Ελλάδας

Πρόκειται ουσιαστικά για ένα αυτοσχέδιο ημερολόγιο που βοηθούσε στο παρελθόν να μετρούν τις ημέρες της νηστείας μέχρι το Πάσχα. Στις περισσότερες περιοχές της Ελλάδας, η «κυρά Σαρακοστή» ήταν µια χάρτινη ζωγραφιά που απεικόνιζε µια γυναίκα, µε επτά πόδια, ένα για κάθε εβδομάδα της Σαρακοστής, µε σταυρωμένα χέρια γιατί προσεύχεται και µε κλειστό στόμα γιατί νηστεύει, δεν κουτσομπολεύει και δεν κατακρίνει. Το ημερολόγιο αυτό συνόδευε µικρούς και µεγάλους στη νηστεία της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Κάθε Σάββατο έκοβαν ένα πόδι κι έτσι ήξεραν πόσες εβδοµάδες νηστείας απέµεναν µέχρι το Πάσχα. Το Μεγάλο Σάββατο έκοβαν και το τελευταίο χάρτινο πόδι, το οποίο δίπλωναν και το έκρυβαν σε ένα ξερό σύκο. Τοποθετούσαν έπειτα το σύκο αυτό µαζί µε άλλα και όποιος το έβρισκε το θεωρούσε γούρι.

Σε κάποιες περιοχές, τοποθετούσαν το πόδι στο ψωµί της Ανάστασης. Όποιος το έβρισκε ήταν ο τυχερός. Σε άλλα µέρη της Ελλάδας, η «κυρά Σαρακοστή» δεν ήταν φτιαγµένη από χαρτί αλλά από ζυµάρι. Το ζυµάρι φτιαχνόταν από αλεύρι, αλάτι και νερό. Μια άλλη παραλλαγή, την θέλει φτιαγµένη από πανί και πούπουλα. Ωστόσο σηµαντική διαφορά έχει η «κυρά Σαρακοστή» που έφτιαχναν στον Πόντο. Εκεί κρέµαγαν από το ταβάνι µια πατάτα ή ένα κρεµµύδι που πάνω του είχε καρφωµένα εφτά φτερά κότας, το ηµερολόγιο αυτό το ονόµαζαν «κουκουρά». Κάθε εβδοµάδα αφαιρούσαν ένα φτερό κι έτσι µέτραγαν το χρόνο µέχρι την Ανάσταση.

Παραδοσιακό τραγούδι για το έθιμο της «Κυράς Σαρακοστής»

Την Κυρά Σαρακοστή που είναι έθιμο παλιό
Οι γιαγιάδες μας τη φτιάχναν με αλεύρι και νερό.
Για στολίδι της φορούσαν στο κεφάλι της σταυρό
Και το στόμα της ξεχνούσαν γιατί νήστευε καιρό.
Και μετρούσαν τις ημέρες με τα πόδια της τα εφτά
Κόβαν ένα τη βδομάδα, μέχρι να ‘ρθει η Πασχαλιά.