“Τη γλώσσα μου έδωσαν ελληνική”, έγραψε ο ποιητής…
Και η γλώσσα διαμορφώνει τον τρόπο έκφρασης, αλλά και τον τρόπο που σκεφτόμαστε, δείχνουν οι έρευνες. Η 21η Φεβρουαρίου έχει οριστεί ως η Παγκόσμια Ημέρα Μητρικής Γλώσσας και με αυτή ως αφορμή, θυμόμαστε πώς ακριβώς η μητρική γλώσσα επηρεάζει τον καθένα, υποχρεώνοντάς τον να περιστρέφει τη σκέψη του γύρω από ορισμένα πράγματα.
Έρευνες έχουν διαπιστώσει ότι οι άνθρωποι “χαρτογραφούν” τις έννοιες στον χώρο. Για παράδειγμα, το διάβασμα ή το άκουσμα της λέξης “χαρούμενος” ή “ουρανός” τείνει να προκαλεί μία μετατόπιση της ματιάς μας και να κατευθύνει την προσοχή μας ελαφρά προς τα πάνω. Αντίθετα, οι λέξεις “πικρός” ή “έδαφος” οδηγούν το βλέμμα μας προς τα κάτω.
Για τις λέξεις που έχουν πολύ συγκεκριμένη έννοια, όπως ο ουρανός και το έδαφος, υπάρχει μία αρκετά λογική εξήγηση για αυτήν τη συσχέτιση -στο κάτω κάτω, ο ουρανός είναι από πάνω μας και το έδαφος από κάτω μας. Αλλά αυτή η εξήγηση δεν δουλεύει, όταν πρόκειται για, σχετικά, πιο αφηρημένες έννοιες.
Μία σχετικά πρόσφατη μελέτη αναφέρει ότι υπάρχει εξήγηση του φαινομένου και για τις λέξεις που δεν έχουν άμεση σχέση με τον κόσμο που παρατηρούμε. Όλα έχουν να κάνουν με το πόσο συχνά τέτοιες αφηρημένες έννοιες σχετίζονται με λέξεις που ορίζουν κατεύθυνση, λέει η Δρ Stephanie Goodhew, από το Εθνικό Πανεπιστήμιο Αυστραλίας, επικεφαλής συγγραφέας της μελέτης.
Νέα έρευνα: Ο ρόλος του τρόπου χρησιμοποίησης των λέξεων
Για να καταλήξουν σε συμπεράσματα, η Δρ Goodhew και η ομάδα της χρησιμοποίησαν μία τεράστια βάση δεδομένων, για να μετρήσουν τη συχνότητα που οι “αφηρημένες λέξεις” προκύπτουν κοντά στις λέξεις “πάνω” και “κάτω”.
Ο ουρανός και το έδαφος είναι μάλλον λογικό να στρέφουν το βλέμμα μας πάνω και κάτω, αντίστοιχα. Οι πιο αφηρημένες έννοιες γιατί;
Ο ουρανός και το έδαφος είναι μάλλον λογικό να στρέφουν το βλέμμα μας πάνω και κάτω, αντίστοιχα. Οι πιο αφηρημένες έννοιες γιατί;
Αφού κατέληξαν σε μία ομάδα λέξεων οι μισές από τις οποίες εμφανίζονταν συχνά σε θέσεις δίπλα από τη λέξη “πάνω” και οι άλλες μισές, κοντά στη λέξη “κάτω”, οι ερευνητές μελέτησαν πώς αυτές οι λέξεις κατεύθυναν την προσοχή του κόσμου, δείχνοντάς τις μέσω της οθόνης ενός υπολογιστή, σε 57 συμμετέχοντες στη σχετική έρευνα.
Συγκεκριμένα, οι ερευνητές μέτρησαν πόσο γρήγορα οι άνθρωποι αναγνώριζαν οπτικούς στόχους (ένα τυχαίο γράμμα που αναβόσβηνε), πάνω ή κάτω από τις λέξεις υπό μελέτη.
Όπως διαπιστώθηκε, το άκουσμα ή το διάβασμα μίας λέξης η οποία είχε προηγουμένως εξακριβωθεί ότι χρησιμοποιείται συχνά δίπλα από τη λέξη “πάνω” στη γλώσσα των συμμετεχόντων, έστρεφαν την προσοχή τους προς τα πάνω. Αντίστοιχα, για τις λέξεις που χρησιμοποιούνται συχνά κοντά στη λέξη “κάτω”, το βλέμμα τείνει να κατευθύνεται χαμηλά.
“Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι μόνο και μόνο η γλώσσα στην οποία εκθετόμαστε μπορεί να επηρεάσει κάτι τόσο βασικό και θεμελιώδες όπως το πού κοιτάμε”, λέει η Goodhew. Και πράγματι, είναι. Αλλά υπάρχουν και άλλα πράγματα που επηρεάζει η γλώσσα, ίσως, ακόμα πιο θεαματικά από το σημείο που στρέφεται το βλέμμα μας.
Οι διαφορετικές γλώσσες επηρεάζουν διαφορετικά τη σκέψη των ανθρώπων
Είναι φοβερό, όταν το συνειδητοποιήσει κανείς, πώς οι διαφορετικές γλώσσες επηρεάζουν τον τρόπο σκέψης των διαφορετικών λαών. Ένα απλό παράδειγμα είναι η διάκριση των φύλων στη γλώσσα. Ενώ στα ελληνικά (τα γαλλικά, τα γερμανικά κ.α.) έχουμε την υποχρέωση να πούμε “πάω σε μία ή σε έναν φίλο”, ο Άγγλος ομιλητής αρκείται στο “I’m visiting a friend”.
Πώς η γλώσσα επηρεάζει τον τρόπο σκέψης μας
Μήπως οι αγγλόφωνοι αδυνατούν να αντιληφθούν τις διαφορές μεταξύ άνδρα και γυναίκας και οι Έλληνες τους ξεχωρίζουν καλύτερα; Φυσικά και όχι. Απλώς, οι Άγγλοι δεν είναι “αναγκασμένοι” να σκεφτούν το φύλο των φίλων, των συναδέλφων, των γειτόνων, κάθε φορά που πρέπει να αναφερθούν σε αυτούς.
Αυτή είναι μία διαφορά. Υπάρχουν και πιο περίεργες, τουλάχιστον για όσους έχουμε μάθει να μιλάμε και να “σκεφτόμαστε” ελληνικά. Δείτε τους Κινέζους, όπου τα ρήματα μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε όλους τους χρόνους με την ίδια μορφή. Άρα, δεν χρειάζεται να σκέφτονται τον χρόνο που έγινε μία πράξη, όταν μιλούν.
Η γλώσσα, συνοπτικά, αλλάζει τα πράγματα που υποχρεωνόμαστε να σκεφτόμαστε πριν μιλήσουμε. Αλλά και το πώς βιώνουμε τις εμπειρίες μας, μία κατάσταση, τα συναισθήματα, τις αναμνήσεις και τον προσανατολισμό μας, σύμφωνα με τον γλωσσολόγο Guy Deutscher, ερευνητή της Σχολής Γλωσσών, Γλωσσολογίας και Πολιτισμών, του Πανεπιστημίου του Μάντσεστερ.
Μπορεί ένα πιρούνι να έχει… φύλο;
Σε αρκετές γλώσσες, όπως τα γαλλικά και τα γερμανικά, ακόμα και τα άψυχα αντικείμενα έχουν “φύλο”. Στα ελληνικά, από την άλλη, έχουμε το ουδέτερο άρθρο. Ο Γάλλος δεν θα πει “το μούσι”, αλλά… “η μούσι” (la barbe). Η επιρροή στον τρόπο σκέψης όσων η μητρική γλώσσα έχει τέτοιου είδους ιδιαιτερότητες είναι σημαντική.
Αρκετά πειράματα το έχουν επιβεβαιώσει. Στα 90’s, ψυχολόγοι ζήτησαν από ανθρώπους να χαρακτηρίσουν συγκεκριμένα αντικείμενα. Όσοι στη γλώσσα τους αντιμετώπιζαν ένα αντικείμενο ως αρσενικό, του έδιναν αρρενωπά επίθετα, όπως “δυνατό”. Για το ίδιο αντικείμενο, τα επίθετα ήταν πιο θηλυπρεπή, όπως “κομψό”, όταν η γλώσσα του συμμετέχοντα το έβλεπε ως θηλυκό.
Η επιρροή επεκτείνεται και αλλού, όπως στις περιπτώσεις που τα αντικείμενα προσωποποιούνται. Για παράδειγμα, όταν στα πλαίσια έρευνας ζητήθηκε από γαλλόφωνους και ισπανόφωνους να δώσουν φωνή σε έναν χαρακτήρα-πιρούνι για ένα καρτούν, οι Γάλλοι επέλεξαν μία γυναικεία φωνή (πιρούνι=la fourchette), ενώ οι Ισπανοί μία ανδρική (πιρούνι=el tenedor).
“Σήκωσε το δυτικό χέρι προς τον βορρά”
Τα παραπάνω ακούγονται εντυπωσιακά, αλλά δείτε και αυτά. Σε ορισμένες γλώσσες, παρατηρείται το εξής φαινόμενο: Για να δώσουν την έννοια της κατεύθυνσης, δεν χρησιμοποιούν λέξεις όπως “αριστερά, μπροστά, δεξιά ή πίσω”, αλλά τα σημεία του ορίζοντα. Το αποτέλεσμα; Οι ομιλητές τους να έχουν απίστευτα ανεπτυγμένη αίσθηση προσανατολισμού, σε σχέση με εμάς.
Αν μας έδινε οδηγίες ένας Αβορίγινας, ο οποίος χρησιμοποιεί τα σημεία του ορίζοντα, μάλλον, δεν θα καταλαβαίναμε πολλά, θα νιώθαμε λες και βρισκόμαστε σε άλλο σύμπαν
Αν μας έδινε οδηγίες ένας Αβορίγινας, ο οποίος χρησιμοποιεί τα σημεία του ορίζοντα, μάλλον, δεν θα καταλαβαίναμε πολλά, θα νιώθαμε λες και βρισκόμαστε σε άλλο σύμπαν
Και είναι και οι γλώσσες όπου οι ομιλητές είναι αναγκασμένοι να ξεκαθαρίζουν πώς έμαθαν την όποια πληροφορία αναφέρουν. Για παράδειγμα, δεν μπορούν, απλώς, να πουν “ο Γιώργος είναι στη δουλειά”, αλλά να χρησιμοποιήσουν την ειδική μορφή του ρήματος που θα αποκαλύψει πώς το ξέρουν. Άλλο ρήμα δείχνει π.χ. ότι τον είδαν να πηγαίνει, άλλο ότι κάποιος τους το είπε κ.ο.κ.
Έτσι, θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι όσοι έχουν ως μητρική γλώσσα μία που επιβάλλει κάτι τέτοιο έχουν και μεγαλύτερο αίσθημα της ευθύνης για να μεταφέρουν την αλήθεια, αλλά κυρίως και καλύτερη αντίληψη της έννοιας της αιτιώδους συνάφειας.
Η γλώσσα καλλιεργεί διαφορετικές αντιδράσεις, αλλά δεν είναι κακό
Όλα αυτά, φυσικά, δεν σημαίνουν ότι η μητρική γλώσσα είναι “φυλακή” που μας κρατά δέσμιους σε έναν συγκεκριμένο τρόπο σκέψης και περιορίζει τα πράγματα που μπορούμε να μάθουμε. Καλό είναι, όμως, να θυμόμαστε ότι υπάρχουν αυτές οι διαφορές, στις ενστικτώδεις αντιδράσεις, στη διαίσθηση που καλλιεργεί η γλώσσα, στη ζωή μας.
Άλλωστε και ένα λίγο παλαιότερο βίντεο της Atlantic, βασιζόμενο στην έρευνα της συγγραφέα Deborah Fallows, αποδεικνύει ότι και εντός της ίδιας χώρας, ο τόπος καταγωγής μας, επηρεάζει και διαφοροποιεί ακόμα και τον τρόπο με τον οποίο χαιρετάμε έναν άγνωστό, για πρώτη φορά.
Και, όπως γράφει ο Guy Deutscher, “σαν πρώτο βήμα προς την κατεύθυνση να καταλάβουμε ο ένας τον άλλον, μπορούμε να κάνουμε κάτι καλύτερο από το να προσποιούμαστε ότι όλοι σκεφτόμαστε με τον ίδιο τρόπο”.
